Có những câu hỏi chúng ta băn khoăn trong cuộc sống khi đứng trước những nghịch cảnh trớ trêu, nhất là những điều có phần vô lý. Tỷ như ai đó sẽ hỏi một câu: Tại sao cha mẹ giàu con lại nghèo? Hoặc tại sao cha mẹ hiền lành mà con cái lại ngỗ ngược hư hỏng? Tại sao đời cha ăn mặn lại để đời con khát nước? Vân vân và vân vân…
Quả nhiên thế.
Cuộc đời. Dòng chảy muôn thuở. Bao điều khiến chúng ta suy gẫm mãi. Những tưởng là nghịch lý nhưng nhìn kỹ ta sẽ thấy các sự kiện cuộc sống luôn liên kết với nhau bằng những mắt xích. Và rồi trong bao góc khuất đâu đó của cuộc đời bất ngờ bạn ngộ ra lắm điều thú vị từ những lần đọc (nghe hoặc xem những video clips) về những điều kỳ diệu trong cuộc sống.
Có thể là một ca khúc với lời hát trong trẻo và tiết tấu âm điệu ngọt ngào. Có thể là một cảnh quan hài hòa dịu mắt. Cũng có thể là một gốc lê già tắt thở độ cuối hè năm ngoái. Cuộc sống luôn là một bản đồng dao trải dài bất tận. Tưởng là chuyện nọ đã xong, chuyện kia đã kết thúc, song kỳ thực thế giới chúng ta đang sống là một sân khấu không bao giờ tắt ánh sáng. Những vai diễn và những màn cảnh, phân đoạn cùng bao tình tiết. Chúng ta không hoàn toàn độc lập (dù ta tưởng thế), ngược lại chúng ta luôn tiếp cận thường xuyên với bao va vấp cọ xát, làm sao chúng ta tránh khỏi những ảnh hưởng (đôi khi rất đa chiều) liên quan đến những cá nhân, sự kiện khác.
Và rồi khái niệm chữ “nghiệp” trong kinh Phật được người ta nói đến. Đâu đó trong đời mình bạn đã có cơ duyên nghe nói đến chữ nghiệp. Hiểu nôm na, nghiệp là một trạng thái gắn liền với tâm thức và bản ngã, nó là nền tảng quyết định hoàn cảnh tức thời hiện tại của một cá nhân trong bánh xe thế giới luân hồi. Nghiệp vì thế là sản phẩm kết tinh của nhiều kiếp trước ta đã sống. Tuy nhiên nghiệp có thể thay đổi. Nó sẽ xấu đi nếu bạn không biết duy trì những đạo hạnh tinh tấn. Hoặc nó sẽ được cải thiện nếu như ai đó thực hiện những việc làm đạo đức nhân bản từ bi rộng lượng với muôn loài.
Trở lại vấn đề tại sao ở hiền nhưng không gặp lành. Ở ác lại thong dong tự tại? Bất công quá đi, đúng không nào? Nhiều người do chứng kiến quá nhiều bất công xảy ra trong cuộc sống đã phẫn uất gào lên: Thượng đế ơi phải chăng người đã chết. Trong vũ trụ bao la rộng lớn ngoài kia. Tiếng gào đó sẽ đánh động được cõi trời nào đây? Và rồi (nếu như đấy là điều có thật) tại sao chúng ta phải sống tốt, phải thánh thiện, phải tích đức… trong khi những tồi tệ vẫn cứ xảy ra. Quả nhiên thế, nhiều đẳng thức nhân quả cuộc sống xem ra chẳng đi theo những qui luật ứng xử đạo đức bình thường như kỳ vọng. Thay vào đó là những lần ta lắc đầu ngao ngán: Hãy vui lòng giải thích để tôi hiểu tại sao cần phải sống như một công dân đạo đức gương mẫu trong khi cuộc sống luôn phũ phàng với câu nói mỉa mai: Thật thà, thẳng thắn thường thua thiệt!
Và rồi nghiệp có phải những tạo tác, những kết tinh dẫn dắt đan quyện nối kết không dứt bao hành vi ý thức của một cá nhân xảy ra tại nhiều kiếp sống luân hồi (trừ hao trước sau) cuối cùng nay đọng lại? Nghiệp do con người tạo ra nên chúng ta có thể điều khiển nó? Vâng. Chúng ta luôn có những quyết định tỉnh táo để thay đổi nghiệp của mình. Ngoài ra nghiệp còn là hệ quả của những tác động tương hỗ giữa bản thân và cá nhân khác trong gia đình, làng xóm, trong cộng đồng, xa hơn là một tỉnh, một nước, một châu lục…
Nghiệp do cá nhân ta tạo ra (tích tụ lại từ nhiều đời trước cũng như tại đời này) gọi là biệt nghiệp. Nó là một thực thể cảm nhận được khá rõ nhưng không đưa tay chạm được vì tính chất trừu tượng đặc trưng của nó. Biệt nghiệp là cái nghiệp gắn liền với hành động và tư tưởng của một cá nhân. Nói khác đi nó là một tài khoản cá nhân trong đó bạn đã tích cóp và để dư được bao nhiêu hoặc bạn đang bị âm (tức bạn đang mắc nợ cuộc sống những khoản vay bắt buộc phải thanh toán). Biệt nghiệp sẽ có những ảnh hưởng tại đời này cũng như tại các kiếp sau.
Khác với biệt nghiệp là cộng nghiệp. Nhìn chung đây vẫn là cái nghiệp (do tích lũy sàng sảy chắt lọc trừ hao sau nhiều đời, nhiều kiếp) tuy nhiên đây là cái nghiệp chung. Nó là món nợ chung áp đặt (tức có ảnh hưởng) đối với nhiều cá nhân trong một cộng đồng thông qua các bối cảnh “gộp chung” khác nhau, nhỏ thì là gia đình, lớn hơn là dòng họ, làng xã, rồi quốc gia, rồi châu lục, rồi cả địa cầu này. Nói khác đi cộng nghiệp là tài khoản chung của cả nhóm trong đó tầm ảnh hưởng của tài khoản chung này tác động lên mỗi cá nhân một cách khá đặc biệt, vượt ngoài những công thức tính toán, phân bổ phước họa thông thường.
Biệt nghiệp là ai làm nấy chịu. Cộng nghiệp là ảnh hưởng của các mối quan hệ nhân duyên giữa ta và những thành viên khác (từ đây nhiều hoạt động hoặc tư tưởng của một cá nhân sẽ có những ảnh hưởng tác động lên người thân, người trong họ, người quen, đồng hương, đồng bào…)
Vậy những giải thích mang tính Phật học này sẽ giúp bạn điều gì trong cuộc sống? Tất nhiên là có. Ít nhất với những giải thích khá gần gũi, khái niệm biệt nghiệp và cộng nghiệp chính là những nỗ lực cố gắng giải thích các sự kiện mang tính mâu thuẫn nghịch lý trong cuộc sống. Với người vô thần đây chỉ là những giải thích phát triển một cách có hệ thống, khá thú vị, không hơn không kém. Nhưng với người tu tập kinh Phật, những đạo hữu có lòng thành Bụt họ sẽ tin và cảm thấy giá trị thực tế của những giải thích này trong việc xây dựng một định hướng cuộc sống tốt đẹp tử tế hơn.
Khi nạn động đất mới nhất vừa xảy ra dạo gần đây tại Turkey và Syria, nhiều người đã tỏ ra ái ngại và buồn thương cho những nạn nhân kém may mắn. Hơn năm mươi ngàn mạng sống bị cướp đi. Hàng trăm ngàn người lâm cảnh màn trời chiếu đất. Thiên tai đã giáng xuống (hay đây chỉ là một hiện tượng địa chất học tự nhiên lâu lâu xảy ra trên trái đất) một cách tự nhiên? Hay do con người nơi đây đã làm điều gì sai quấy nên bị trừng phạt. Hay nó xảy ra vì đây là vùng nhạy cảm của vỏ trái đất cho phép quá trình xê dịch cấu trúc vỏ trái đất với cường độ lớn, đủ để tạo ra cảnh đổ nát, vùi chôn một cách không thương tiếc những công trình kiến trúc xây dựng của con người!
Hàng chục ngàn mạng người đã bị cướp đi. Với những quan sát và tìm hiểu, ta thấy gì nếu không phải những nỗi niềm xót xa khi chứng kiến bao nỗi thống khổ chung. Nạn đói ở Châu Phi. Chiến tranh tại Ukraine và nhiều nơi khác nữa. Những làn sóng di dân đại trà vì quê hương không cưu mang nổi họ. Bao nhiêu nơi trên hành tinh này thực sự có bình yên? Còn bao nhiêu nơi khác đang chứng kiến những nỗi đau thống khổ oan khiên do con người gây ra (như dân tình điêu linh tại Bắc Hàn, dân Nga thống khổ khi Putin khởi xướng xâm lược Ukraine) hay thiên tai do thay đổi khí hậu (chuyện đúng sai miễn luận, chỉ biết các nhà khoa học phần đông đồng ý với nhau tiến trình công nghiệp hóa và quá trình thải khí CO2 quá nhiều đã tạo ra hiệu ứng nhà kiếng).
Nếu động đất gây ra bao khó khăn cho cả một vùng ảnh hưởng đến nhiều người phải chăng đó là cộng nghiệp? Dân chúng sống tại đây ai cũng bị thiệt hại, không ít thì nhiều. Nhiều kẻ bị nặng, tỷ như mất mạng, mất sạch nhà cửa; phải chăng đó là biệt nghiệp – khiến cá nhân họ chịu đựng những mất mát lớn, cộng thêm hậu quả những giao thoa tương tác với cộng nghiệp nên sẽ bị nặng hơn? Vì vậy cộng nghiệp là sự ảnh hưởng lớn, bao trùm lên nhiều người trong vụ động đất gần đây. Còn biệt nghiệp là hậu quả trực tiếp những nạn nhân bị ảnh hưởng nặng đang phải đối đầu. Nói khác đi Cộng nghiệp là gián tiếp còn biệt nghiệp là trực tiếp?
Đấy. Phải chăng những nơi thường xảy ra tranh chấp cục bộ, nạn sơn tặc, các vùng bị thành phần khủng bố nhũng nhiễu, hạn hán xảy ra liên miên tại Châu Phi, những vùng hay bị bão lụt… Phải chăng con người những nơi đó không sống thánh thiện đủ nên cộng nghiệp luôn nặng nề với những thử thách khốc liệt trở thành dẫn chứng hiển nhiên? Và trong cái cộng nghiệp không mấy may mắn ấy sẽ có những trường hợp biệt nghiệp tồi tệ hơn? Tức cùng sống trong vùng có thiên tai nhưng có kẻ bị nặng, người bị nhẹ?
Vậy con người có thể làm gì để thoát khỏi những cộng nghiệp, biệt nghiệp họ sẽ phải đối diện?
Những làn sóng vượt rừng, vượt sa mạc, vượt bao đoạn đường dài để tìm đến biên giới các nước giàu với hy vọng có được một tương lai tốt đẹp hơn; phải chăng nhiều di dân đang muốn cải thiện lại cộng nghiệp của mình (tại quê hương) khi họ gạt lệ cắn môi dứt bỏ ra đi; để rồi nhiều người trong số họ đã phải trả những cái giá đắt đỏ, thậm chí là mất mạng (do biệt nghiệp nặng nề) trên hành trình tìm về miền đất hứa? Hoặc họ đã gặp được điều may mắn đổi đời (do biệt nghiệp tốt lành)?
Lan man rộng hơn trong cuộc sống. Những tấm vé số bán ra với giải thưởng lô độc đắc hàng chục, hàng trăm triệu Mỹ kim; ai là người có biệt nghiệp tốt lành mua được tấm vé số may mắn ấy? Rồi chuyện trúng số là tai họa hay phúc lộc mấy ai dám nói trước? Chuyện gì nguy hiểm sẽ chờ đón người trúng số. Tất nhiên nếu có được cơ hội trúng số lô độc đắc ấy bao nhiêu người có can đảm chối từ. Một lần nữa chân dung của vận may nhìn qua lăng kính biệt nghiệp đôi khi không hề rõ ràng chút nào.
Và anh, và tôi, cùng với bao người khác nữa trên cõi đời này, chúng ta đã làm gì (dù vô thức hay ý thức) trong việc thực hiện những tương lai hoạch định cuộc sống? Tưởng là đang nhắm về một hướng đi cụ thể rất đỗi cá nhân song trên thực tế chúng ta đang vô tình tạo ra những ảnh hưởng trên lộ trình làm người theo một hướng khác). Biệt nghiệp của ta và cộng nghiệp của đời, những sợi chỉ khác màu nằm trên cùng tấm vải…
Để cải sửa biệt nghiệp của mình trong cái cộng nghiệp bao la bất tận ngoài kia, bạn có nghĩ đó là điều cần thiết?
Hãy tìm cho mình một điểm tựa nào đó, tâm linh cũng được, tâm lý cũng được, miễn là cái tâm đó của mình có một trục thẳng cố định. Từ đó ta tự gầy dựng cho mình những khung tư duy tích cực. Rằng cuộc sống cần đến những trui rèn thiết thực để biệt nghiệp (những hạn chế khiếm khuyết của bản thân) bớt dần đi, từ đó bạn sẽ thấy những ảnh hưởng vô ngã của cộng nghiệp (tác động ảnh hưởng từ đời sống chung) sẽ không còn bất công khi chứng kiến cảnh bất công bao chúng sanh ngụp lặn giữa bể khổ sân si.
Đến khi nào chúng ta, bạn và tôi mới bằng lòng với cuộc sống hiện tại? Biết đủ là đủ? Cho đi sẽ cảm thấy thoải mái bình yên hơn là nhận về? Của cải không chính đáng thì không lấy? Lời không nên nói, không cần thiết nói ta nên hạn chế. Bình tâm trước những nghịch cảnh. Không có gì trên đời xảy ra mà không mang theo những thông điệp (tốt hay xấu đều có những giá trị hữu ích) nên chúng ta cần trân quý những bài học giá trị tiềm ẩn trong những sự kiện cuộc sống ấy.
Nghiệp là vậy. Duyên cũng là vậy? Sẽ có điều tốt đẹp đến với bạn sau mỗi lần chúng ta trải qua một dằn vặt đau khổ (có lúc thốn đến tận đáy lòng). Và hẳn nhiên bạn đã chứng kiến những hồi sinh, những chữa lành, những tái thiết, đúng không. Cuối cùng là gì, nên chăng, điểm cốt yếu vẫn là biết tri ân những gì đang có. Gặp nghịch cảnh thời không quá nản lòng. Luôn cảnh giác và hiểu rõ ai cũng có những bước thăng trầm, lên voi xuống chó chính là những cơ hội ta được mời gọi tìm hiểu sâu hơn các giá trị cuộc sống, cả tốt lẫn xấu.
Bản tin cũ đã được đánh đi. Những con số khủng khiếp. Theo Reuters (ngày 14/2/2023) vụ động đất xảy ra hôm 6/2/2023 con số thiệt mạng là 41.232 người. Con số bị thương lên đến 89.926 người. Ít nhất có khoảng 2.4 triệu người đã lâm cảnh tán lạc. Ít nhất 24 triệu người bị ảnh hưởng. Ít nhất 6.589 các công trình kiến trúc bất động sản bị tàn phá. Thiệt hại tài sản ước tính khoảng từ 50 đến 85 tỷ Mỹ kim. Cơn động đất mạnh khoảng 7.8 độ (sử dụng thang Richter scale) quả là một tai họa khủng khiếp.
Khổ thật đấy. Trời đang rét cóng. Mùa đông. Tiếng kêu nào thấu đến tai trời. Những con số thiệt hại về nhân mạng cũng như tài sản càng lúc càng cao. Nhà mất còn xây lại được, người chết biết lấy ai thay thế? Tại sao biết vùng mình đang sống có nguy cơ động đất người ta cứ ở lại? Hay họ chẳng còn lựa chọn nào khác? Hoặc do con người thường nghĩ biệt nghiệp của họ không quá xấu. Còn cộng nghiệp (nếu có xảy ra) hy vọng ảnh hưởng của nó sẽ không quá ngặt nghèo đối với họ và gia đình?
Vâng. Hẳn thế. Có thờ có thiêng, có kiêng có lành. Bạn là ai? Bạn có tin vào nghiệp quả hay nhân duyên không? Cách bạn nhìn vào các diễn biến đời sống ra sao? Bạn có thấy các giải thích về biệt nghiệp và cộng nghiệp hữu lý, hữu ích? Hay với bạn đó chẳng qua chỉ là những ý tưởng, những giải thích chứa đựng một giá trị lô-gích trong đó những nỗ lực giải thích ấy đã để lại những cơ hội nghiền ngẫm khá lý thú khi bạn nhận ra hàng ngàn năm trước có người đã nghĩ ra những điều uyên thâm đến thế?
Như vậy, dầu là biệt nghiệp (những khoản nợ mang theo từ tiền kiếp hoặc do được tạo ta trong cõi đời này) hay cộng nghiệp (những ảnh hưởng liên đới do nhiều mối nhân duyên tương tác giữa chúng ta và tha nhân sau bao kiếp gặp gỡ) hẳn chúng ta sẽ nhận ra cuộc đời mãi mãi là một dòng chảy vô thường trong đó mỗi chúng ta bất quá chỉ là một giọt nước đắm chìm trong dòng chảy mênh mông bao la vĩnh hằng ấy.
Nguyễn Thơ Sinh