Một trong những hậu quả của trận đại dịch Covid-19 là đã tạo ra một thế giới thiếu người làm việc, đặc biệt là tại các nhà máy sản xuất. Để giải quyết tình trạng này, nhiều công ty đã đi đến quyết định là họ buộc phải sử dụng tới người máy, và do đó một thế hệ người máy mới đang dần xuất hiện.
Nhờ kỹ thuật có nhiều tiến bộ và giá thành rẻ hơn so với trước đây, cộng với việc nhiều công ty sản xuất đang thiếu nhân công là những lý do chính yếu thúc đẩy sự bành trướng của một đội ngũ nhân công hoàn toàn mới: người máy. Theo số liệu của tổ chức International Federation of Robotics, có khoảng nửa triệu người máy làm việc trong các nhà máy đã được đưa vào hoạt động trên toàn cầu vào năm ngoái, là con số cao nhất từ trước tới nay, vượt qua mốc kỷ lục trước đó vào năm 2018 khoảng 22%.
Tổng số người máy hiện đang làm việc trên thế giới là 3.5 triệu, nhiều hơn dân số thực sự của tất cả mọi thành phố của Hoa Kỳ, ngoại trừ New York và Los Angeles.
Tất cả những điều nói trên cho thấy có thể đang có sự thay đổi rất lớn trong tương lai trong các phương thức sản xuất, vận chuyển và thậm chí tiêu thụ, đưa tới hiện tượng mà các nhà nghiên cứu gọi là “nền kinh tế người máy” (roboconomy). Và không chỉ dừng lại ở đó, các nhà nghiên cứu và các kinh tế gia còn đưa ra dự đoán, trong tương lai, con người sẽ còn phải cần đến người máy để làm công việc trồng trọt thực phẩm, sản xuất hàng hoá, chăm sóc cho người già và góp phần tiếp tục phát triển nền kinh tế toàn cầu.
Ngay cả những người đã từng hoài nghi về khả năng của người máy như tỷ phú Elon Musk, nay đang điều hành một trong những công ty lớn nhất trên thế giới ở vào thời điểm nhân công thiếu hụt, cũng tham gia vào trong nhóm những người ủng hộ mạnh mẽ cho kỹ thuật tự động, tức người máy.
Cuối tháng 9 vừa qua, nhà tỷ phú này đã cho trình làng một mẫu người máy giống như người (humanoid) có tên gọi là Optimus mà công ty Tesla của ông dự tính trong tương lai sẽ được bán ra trên thị trường với giá thành dưới $20,000, và công ty cũng dự tính sẽ sử dụng người máy này trong việc sản xuất xe hơi của họ.
Có nhiều lý do để ta tin rằng xu hướng gia tăng việc sử dụng người máy sẽ còn tiếp tục, do lực lượng lao động ngày càng già đi và những thay đổi khác trong dân số đưa tới tình trạng thiếu người làm việc trên toàn thế giới.
Trung Quốc, quốc gia sản xuất hàng đầu thế giới nhờ có một lực lượng lao động đông đảo nhất, nhưng cũng là quốc gia sử dụng người máy nhiều nhất trong những năm gần đây và chiếm tới một nửa tổng số người máy được đưa vào làm việc trong các ngành kỹ nghệ vào năm 2021. Có khoảng 62,000 người máy đã được đưa vào sử dụng trong ngành kỹ nghệ xe hơi của họ vào năm ngoái, tăng gấp đôi số lượng một năm trước đó.
Theo số liệu từ tổ chức International Federation of Robotics cũng như từ kết quả phân tích của công ty nghiên cứu cổ phần Bernstein, tại Nhật Bản, một trong những nền kinh tế tiên tiến nhất thế giới, tỷ lệ người máy được sử dụng trong sản xuất so với số lượng công nhân làm việc trong ngành đó đã tăng gần 30% từ năm 2017 đến năm 2020, sau khi gần như không thay đổi trong hơn một thập niên.
Xu hướng sử dụng người máy ngày một nhiều và nhanh hơn sẽ còn được tiếp tục trong nhiều năm tới. Những người máy lâu nay được sử dụng để làm những công việc đơn giản như hàn xì trong ngành sản xuất xe trong tương lai sẽ được giao những nhiệm vụ khó khăn hơn. Những nhiệm vụ đó bao gồm chọn các bộ phận xe và vận hành các loại máy móc khác, nghĩa là những công việc đòi hỏi sự khéo léo, linh hoạt hơn, và vì vậy phải cần đến sự hỗ trợ của kỹ thuật trí tuệ nhân tạo và thị giác máy.
Kế đến là loại người máy “dịch vụ”, về căn bản là những người máy di động chứ không đứng một chỗ, hiện cũng đang phát triển với tốc độ nhanh và cho thấy có những dấu hiệu là loại người máy này có thể sớm vượt qua các loại người máy dùng trong công nghiệp truyền thống về tốc độ phát triển cũng như về số bán hàng năm.
Các người máy dịch vụ này bao gồm, từ loại người máy biết tự động lau chùi sàn nhà tại các cửa hàng tạp hóa địa phương – hầu như tất cả mọi cửa tiệm Sam’s Club và Walmart ở Mỹ đều đã có một “nhân viên” người máy như thế – đến loại người máy đi giao hàng và người máy di động đảm nhận công việc như bốc dỡ các kiện hàng từ trên xe tải xuống.
Mặc dù cho đến nay người ta vẫn chưa có những số liệu chính xác về con số người máy dịch vụ trên toàn cầu là bao nhiêu, nhưng đã có hơn 1,000 công ty trên thế giới sản xuất loại người máy này, gấp 10 lần số công ty chế tạo người máy công nghiệp. Người ta ước tính có ít nhất khoảng 121,000 người máy dịch vụ đã được lắp đặt trong năm 2021, và rất có thể con số đó là hơi thấp so với thực tế. Từ năm 2020 đến năm 2021, số lượng người máy dịch vụ được lắp đặt hàng năm trên toàn thế giới tăng 37%, vượt quá mức tăng trưởng 31% số lượng người máy công nghiệp được lắp đặt hàng năm trong cùng thời kỳ.
Có ba yếu tố chính đưa tới hiện tượng người máy đang trở thành lực lượng lao động mới. Thứ nhất là xu hướng sinh con ít ở những nước giàu có, điều này nghĩa là những quốc gia đó không sản xuất đủ người để làm việc. Kết quả một cuộc nghiên cứu gần đây cho biết một hiện tượng chung tại nhiều quốc gia trên thế giới: lực lượng lao động ngày càng già đi đã buộc nhiều công ty sản xuất phải sử dụng đến người máy – và lực lượng lao động càng già nhanh thì số lượng người máy lại càng được đưa vào sử dụng nhanh hơn.
Yếu tố thứ hai là người máy ngày càng trở nên thông minh hơn, có khả năng làm được nhiều việc và làm nhanh hơn bất kỳ điểm nào khác kể từ khi chúng được đưa vào sử dụng trong ngành kỹ nghệ xe hơi vào khoảng giữa thế kỷ 20.
Thế hệ người máy mới này có khả năng di chuyển, nhìn và nhận diện, đồng thời có sự linh hoạt và uyển chuyển trong các động tác mà các loại người máy công nghiệp được sử dụng trong sản xuất từ thập niên 1960 đã không thể làm được.
Yếu tố thứ ba là tổng thể của hai yếu tố trên: chi phí nhân công tăng cao và người máy ngày càng có khả năng làm được những công việc phức tạp hơn – nghĩa là khoảng cách thời gian để người ta có thể thu hồi vốn đầu tư cho người máy cũng ngày càng thu hẹp lại. Ví dụ ở Trung Quốc, một người máy có thể vận hành một máy chạy trong một xưởng sản xuất với sức làm việc bằng hai hoặc thậm chí ba người thật, và do đó người ta có thể lấy lại vốn trong vòng chưa đầy hai năm.
Một điều thực tế là trong nhiều ngành kỹ nghệ, người công nhân thường không mấy lạc quan như giới chủ nhân của họ về việc áp dụng kỹ thuật tự động.
Tuy nhiên, lịch sử chứng minh cho thấy, mặc dù kỹ thuật tự động (ở đây là người máy) thường được trao cho một số công việc mà trước đây do chính con người đảm nhận, nhưng theo thời gian, các công ty chuyển người lao động sang các loại công việc khác, đặc biệt là trong thị trường lao động hiện đang thiếu người làm. Nhưng, như trường hợp của giới thợ dệt thế kỷ 19 ở Anh Quốc, xu hướng sử dụng kỹ thuật tự động nhiều hơn và nhanh hơn có thể dẫn đến tình trạng lực lượng lao động bị thu nhỏ hơn trong ngắn hạn, cũng như điều kiện làm việc tồi tệ hơn cho giới công nhân.
Một trong những điều gây cản trở nhất đối với việc sử dụng người máy trong nhiều công việc, mặc dù kỹ thuật này đã được cải tiến nhiều trong vài năm qua, các cử động của người máy vẫn vụng về và không linh hoạt giống như người thật được.
Một thí dụ, khi một cửa hàng sử dụng người máy để lau nhà, các lối đi phải rộng, thẳng và không được để bất cứ đồ vật gì trên đó. Điều này có nghĩa là cửa hàng đó không thể đặt các món hàng trưng bày trên lối đi để gây sự chú ý và mời gọi khách hàng mua những món hàng đó.
Tương tự, loại người máy bốc dỡ hàng như hiện nay cũng chỉ giới hạn trong việc bốc dỡ những kiện hàng có kích cỡ đồng đều, trọng lượng phải bằng nhau, và sau khi bốc hàng từ xe xuống thì xếp đặt ngay trên sàn nhà chứ không biết tự đưa vào trong nhà kho như người thật – nghĩa là người máy vẫn chỉ là máy móc, chưa có khả năng tự suy nghĩ để thực hiện công việc kế tiếp.
Các nhà nghiên cứu người máy cũng hiểu được điều khiếm khuyết đó và vẫn tiếp tục cải thiện kỹ thuật này cho ngày một hoàn hảo hơn. Tuy nhiên, vào thời điểm này, chúng ta có thể nói rằng thế giới mà chúng ta đang sống vẫn còn thuộc về con người chứ chưa phải của người máy. Nhưng có lẽ trong một tương lai không xa lắm, con người rồi đây sẽ phải chấp nhận làm việc và sống chung với người máy thôi chứ không thể làm khác hơn.
Huy Lâm